Τα Πάθη της ψυχής

Τα αποσπάσματα που θα ακολουθήσουν είναι από την πραγμάτεια του Καρτέσιου (Rene Descartes) που τιτλοφορείται Les Passions de l' ame, δηλαδή Τα Πάθη της ψυχής, και που πραγματεύεται ακρίβώς αυτό που προλογίζει ο τίτλος της. Ένα μεγάλο μέρος του φιλοσοφικού μου υπόβαθρου οφείλεται σε μελέτη του Καρτέσιου με έμφαση στο συγκεκριμένο πόνημα που ουσιαστικά αποτέλεσε κατώφλι σε μία νέα εποχή συνειδητότητας γιατί αποσαφήνισε εντός μου συγκεχυμένες έννοιες, τις διέκρινε από άλλες παραπλήσιες και κυρίως μπόρεσε να τις ονοματίσει (διαδικασία εξαιρετικά σημαντική για ανθρώπους που έχουν ανάγκη την αίσθηση ακρίβειας). Εκεί βρήκα τα λογικά εργαλεία που μου επέτρεψαν να κατανοήσω το Δάντη, η μελέτη του οποίου ήταν μάλλον τραυματική για το απαίδευτο αγρίμι που υπήρξα στην ηλικία των 12 ετών, οπότε καταπιάστηκα για πρώτη φορά με αυτήν, αλλά και στοχασμούς συμβατούς με τη Σωκρακική σχολή. Γενικώς κατάφερε να αποτινάξει την αίσθηση σύγχυσης που προκάλεσαν μελέτες άλλων φιλοσόφων και να βάλει τις όποιες γνώσεις είχα αποκομίσει σε μία τάξη, έτσι ώστε και η μεταξύ τους συσχέτιση να είναι και αυτή μια σημαντική γνώση. Αλλά το μεγαλύτερο κέρδος από τη μελέτη των Παθών, ήταν η συνειδητοποίηση της αυτοαναφορικότητάς τους. Στο εν λόγω σύγγραμα κατέληξα τυχαία, στα πλαίσια μίας πολύ πρόχειρης έρευνας που έκανα εκείνη την περίοδο σχετικά με έναν καθηγητή μου, τον φιλόσοφο και καθηγητή φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωανίνων στη Σχολή Φιλοσοφική Γιάννη Πρελορέντζο, ο οποιος τον καιρό εκείνο μετάφρασε τα Πάθη της ψυχής από το Oeuvres de Descartes στα ελληνικά. Το βιβλίο εκδόθηκε άμεσα από τον εκδοτικό οίκο Κριτική και το διάβασα για πρώτη φορά τότε, στην ηλικία των 15 ετών. Αν θυμάμαι σωστά πρέπει να είχε γίνει και μία σχετική παρουσίαση του βιβλίου σε ένα συνέδριο που είχα παρακολουθήσει στην Πάντειο, για τον Καρτέσιο, με αφορμή τη συμπλήρωση 400 ετών μετά τη γέννησή του, το 1996. Ελπίζω στα κείμενα που θα παρατεθούν να βρείτε διατυπωμένες και δικές σας θολές σκέψεις.   Ακολουθεί ένα σύντομο ιστορικό και από το επόμενο Post η ανάρτηση κειμένων του DesCartes.

* * *

Επίμετρο:

Τα Πάθη της ψυχής (Les passions de l ame) είναι το τελευταίο έργο που δημοσίευσε ο Γάλλος φιλόσοφος Rene Descartes (31 Μαρ 1596 - 11 Φεβ 1650), ενόσω ζούσε, κι ένα από τα τρία μόνο κείμενά του που εξέδωσε απευθείας στη μητρική του γλώσσα. Τα Πάθη δημοσιεύτηκαν στο Άμστερνταμ από τον εκδοτικό οίκο Louys Elzevier και ταυτόχρονα στο Παρίσι από τον εκδοτικό οίκο Henry le Gras το Δεκέμβριο του 1649, δηλαδή δύο μόλις μήνες πριν από τον αιφνίδιο θάνατο του φιλοσόφου στη Στοκχόλμη, όπου τον είχε προσκαλέσει η βασίλισσα της Σουηδίας Χριστίνα.

Ο τρόπος με τον οποίο ο Ντεκάρτ αντιλαμβανόταν το αντικείμενο της φιλοσοφίας καθιστούσε επιτακτική την ανάγκη να προχωρήσει στη συγκρότηση και στην παρουσίαση μιας ολοκληρωμένης ψυχολογικής και ηθικής θεωρίας, οι οποίες και θα αποτελέσουν αργότερα μαζί με τη φυσιολογία το κυριαρχο θεματικό τρίπτυχο στα Πάθη της ψυχής. Η ανάγκη αυτή, προκύπτει με σαφήνεια, απ' όσα γράφει προς το τέλος του ογκώδους συγγράματός του Οι αρχές της φιλοσοφίας, αλλά και από το μεταγενέστερο έργο του. Στην τελική του μορφή το σύγγραμα αυτό διαιρείται σε τέσσερα μέρη, που πραγματεύονται αντιστοίχως:

α) Τις αρχές της ανθρώπινης γνώσης (συνθετική παρουσίαση της καρτεσιανής μεταφυσικής)
β) Τις αρχές των υλικών πραγμάτων (τα θεμέλια της φυσικής)
γ) Τον ορατό κόσμο (επικεντρώνεται στην αστρονομία)
δ) Τη γη (μελετά μεταξύ άλλων το σχηματισμό της γήινης σφαίρας, τα στοιχεία, το μαγνήτη και κλείνει με πολύ αξιόλογες παρατηρήσεις για τις αισθήσεις, την έννοια της βεβαιότητας και της φύση των επιστημονικών εξηγήσεων).

Και όμως, παρά τις πεντακόσιες περίπου σελίδες, που αφιερώνει στις Αρχές της φιλοσοφίας, ο Ντεκαρτ δεν μένει απόλυτα ικανοποιημένος από την προσπάθειά του. Το νεανικό του όνειρο να συγκροτήσει μία καθολική επιστήμη (mathesis universalis), ικανή να επιλύσει το σύνολο των προβλημάτων που αφορούν τη φύση και τον άνθρωπο, τον κάνει να πιστεύει ότι το διδακτικό αυτό πόνημα θα έπρεπε να περιλαμβάνει δύο επιπλέον μέρη που να πραγματεύονται "το ένα τη φύση των ζώων και των φυτών και το άλλο τη φύση του ανθρώπου". Επειδή όμως έκρινε ότι η γνώση του στους τομείς αυτούς ήταν ακόμη ατελής και δε διέθετε τον απαιτούμενο χρόνο, για να προχωρήσει στα αναγκαία πειράματα, περιορίστηκε να εξηγήσει στο κείμενο αυτό από τη σκοπιά της φυσιολογίας τον τρόπο που λειτουργούν οι αισθήσεις μας. Τρία χρόνια αργότερα, στην επιστολή-πρόλογο στο Γάλλο μεταφραστή των Αρχών της φιλοσοφίας, επισημαίνει ότι ένα ολοκληρωμένο φιλοσοφικό σύστημα οφείλει να πραγματεύεται, πέραν ασφαλώς της φυσιολογίας "την Ιατρική, την Ηθική και τις Μηχανικές τέχνες". Δύο σελίδες πριν, συναντάμε την περίφημη πλέον καρτεσιανή παρομοίωση: "Η φιλοσοφία στο σύνολό της είναι σαν ένα δέντρο που έχει για ρίζες του τη μεταφυσική, για κορμό του τη φυσική και για κλαδιά του όλες τις άλλες επιστήμες που ανάγονται σε τρεις πρωταρχικές: την Ιατρική, τη Μηχανική και την Ηθική. Εννοώ την υπέρτερη και τελειότερη Ηθική η οποία καθώς προϋποθέτει την ολοκληρωμένη γνώση των άλλων επιστημών, αποτελεί την ανώτατη βαθμίδα της σοφίας." Και ευθύς αμέσως διευκρινίζει: "...κι όπως δεν μαζεύουμε τους καρπούς ούτε από τις ρίζες ούτε από τον κορμό των δέντρων αλλά μόνο από τις άκρες των κλαδιών τους, έτσι και η πρωταρχική χρησιμότητα της φιλοσοφίας προκύπτει από τους ειδικότερους τομείς τους οποίους κατ' ανάγκη γνωρίζουμε τελευταίους".

Άλλωστε το θέμα των Παθών της ψυχής είχε ήδη απασχολήσει τον Ντεκάρτ στο πρώτο του κείμενο υπό τον τίτλο Επιτομή Μουσικής (Compendium Musicae) (1618) το οποίο αρχίζει ως εξής: "Αντικείμενο της μουσικής είναι ο ήχος. Σκοπός της είναι να αρέσει και να προκαλέι μέσα μας διάφορα αισθήματα". Πεπεισμένος ότι η πραγματικότητα υπόκειται στο σύνολό της σε μία και την αυτή τάξη, που είναι μαθηματική, υποστηρίζει ότι και ο συναισθηματικός κόσμος διέπεται από τους ίδιους νόμους που διέπουν και το υλικό σύμπαν...

Πηγή: Jean Luc Marion, από το επίμετρο των Παθών της ψυχής.

* * *

Εισαγωγική διευκρίνιση του συγγραφέα:

"Δεν υπάρχει τίποτε που να φανερώνει καλύτερα τις ατέλειες των επιστημών που μας κληροδότησαν οι αρχαίοι απ' όσα έγραψαν σχετικά με τα Πάθη. Διότι, παρ' όλο που το θέμα αυτό αποτέλεσε ανέκαθεν αντικείμενο διεξοδικής έρευνας και δε φαίνεται να παρουσιάζει σοβαρές δυσκολίες -καθώς τα πάθη τα βρίσκουme μέσα στον ίδιο μας τον εαυτό και δεν είμαστε καθόλου υποχρεωμένοι να βασιστούμε στην παρατήρηση ενός άλλου, για να ανακαλύψουμε τη φύση τους-, ωστόσο οι αναφερόμενες στα πάθη διδαχές των αρχαίων είναι τόσο ανεπαρκείς και εν πολλοίς τόσο δυσκολοπίστευτες, ώστε θα πρέπει, για να μπορέσω να διατηρήσω κάποια ελπίδα ότι θα προσεγγίσω την αλήθεια, να απομακρυνθώ από τις οδούς που ακολούθησαν. Γι αυτό το λόγο θα υποχρεωθώ να γράψω το παρόν έργο με τον τρόπο που θα πραγματευόμουν ένα θέμα που δεν απασχόλησε ποτέ κανέναν πριν από μένα."

Καρτέσιος

 

Ο ορισμός των Παθών της ψυχής

Άρθρο 27: Ο ορισμός των Παθών της ψυχής.
"Έχοντας εξετάσει σε τι διαφέρουν τα Πάθη της ψυχής από όλες τις άλλες σκέψεις της, φρονώ ότι μπορούμε γενικά να τα ορίσουμε ως αντιλήψεις ή αισθήματα ή συγκινήσεις της ψυχής που αναφέρονται ειδικότερα σ' αυτή και που δημιουργούνται, συντηρούνται και ενισχύονται από κάποια κίνηση των πνευμάτων."


Άρθρο 28: Εξήγηση του πρώτου μέρους αυτού του ορισμού.
"Μπορούμε να τα ονομάσουμε αντιλήψεις, όταν χρησιμοποιεήουμε γενικά τον όρο αυτό, για να υποδηλώσουμε όλες τις σκέχεις που δεν αποτελούν κατά κανέναν τρόπο ενέργειες της ψυχής ή βουλήσεις, όχι όμως όταν τον χρησιμοποιούμε αποκλειστικά για να υποδηλώσουμε γνώσεις προφανείς. Γιατί η πείρα δείχνει ότι αυτοί που ερεθίζονται περισσότερο από τα Πάθη τους δεν είναι αυτοί που τα γνωρίζουν καλύτερα, καθώς επίσης ότι τα πάθη ανήκουν στις αντιλήψεις, τις οποίες, ο στενός δεσμός που υφίσταται ανάμεσα στην ψυχή και στο σώμα, καθιστά συγκεχυμένες και ασαφείς. Τα Πάθη μπορούν επίσης να ονομαστούν αισθήματα επειδή η ψυχή τα δέχεται με τον ίδιο τρόπο που δέχεται και τα αντικείμενα των εξωτερικών αισθήσεων και δεν τα γνωρίζει με κάποιο διαφορετικό τρόπο. Ωστόσο μπορούμε ακόμη καλύτερα να τα ονομάσουμε συγκινήσεις τις ψυχής, όχι μόνο γιατί ο όρος αυτός μπορεί να αποδοθεί σε όλες τις αλλαγές που σημειώνονται εντός της, δηλαδή σε όλες τις ποικίλες σκέψεις της, αλλά ειδικότερα γιατί από όλα τα είδη σκέψεων που μπορεί να έχει, τα Πάθη την ταράζουν και την κλονίζουν περισσότερο."

Άρθρο 29: Εξήγηση του δεύτερου μέρους αυτού του ορισμού.
"Προσθέτω ότι τα Πάθη αναφέρονται ειδικότερα στην ψυχή, για να τα διακρίνω από τα άλλα αισθήματα τα οποία συνδέουμε είτε με τα εξωτερικά αντικείμενα, όπως στην περίπτωση των οσμών, των ήχων, των χρωμάτων, είτε με το σώμα μας, όπως στην περίπτωση της πείνας, της δίψας, του πόνου. Προσθέτω επίσης ότι τα Πάθη δημιουργούνται, συντηρούνται κι ενισχύονται από κάποια κίνηση των πνευμάτων, για να τα διακρίνω από τις βουλήσεις μας, τις οποίες μπορούμε να ονομάσουμε συγκινήσεις της ψυχής που αναφέρονται σε αυτήν και παράγονται από την ίδια, καθώς επίσης και για να εξηγήσω την έσχατη και εγγύτατη αιτία τους που τα διακρίνει εφεξής από τα άλλα αισθήματα."

 

Απάντηση: Τα Πάθη της ψυχής

"Τις πεντάμορφες πια δεν τις ερωτευόταν.
Αλλά το φλερτ δεν το' χε απαρνηθεί.
Του λέγαν όχι: Αμέσως παρηγοριόταν.
Τον απατούσαν: Χαιρόταν που θ' αναπαυτεί.
Τις κυνηγούσε χωρίς να εκστασιάζεται,
Τις εγκατέλειπε, χωρίς να τις λυπάται,
Αμυδρά θυμόταν τον έρωτα τους, την κακία.
.......................................
ΧΙ

Όμως, σαν από την Τατιάνα πήρε γράμμα,
Ο Ονέγκιν ένιωσε βαθιά συγκινημένος
........................................."

Αλεξάντρ Πούσκιν, Ευγένιος Ονέγκιν (1830)
Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2000, σ. 101

Μετάφραση, Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ

Το αριστούργημα του μεγαλύτερου Ρώσου ποιητή, αυτού του σαγηνευτικού, πανάσχημου ερωτιδέα (έμοιαζε, έλεγαν, με διασταύρωση μαϊμούς με τίγρη), που πέθανε με τον ευγενέστερο θάνατο που μπορώ να φανταστώ: Σε μονομαχία.
Πώς θυμήθηκα τον Αλεξάντρ Σεργκέγιεβιτς, τούτες τις εξανδραποδισμένες εποχές; Μυστήριον.
Πιθανώς, για ν' ανασάνω ύστερα από τα εκμηχανισμένα 'πάθη' του Καρτέσιου.

 

Re: Απάντηση: Τα Πάθη της ψυχής

Μηχανική η κίνηση των πνευμάτων εντός μας Dolmance; Θα το κοιτάξω.

(Έχω νέο υλικό για Ντεκάρτ από ένα βιβλίο που διαβάζω αυτό το διάστημα. Θα επανέλθω.)

 

Απάντηση: Re: Απάντηση: Τα Πάθη της ψυχής

Θα επανέλθετε, Syrah?  

 

Απάντηση: Τα Πάθη της ψυχής

Αυτός ο Καρτέσιος δεν είναι που εγραψε "όσο ζω ελπίζω"?
Τον κακομοίρη... μπερδεύτηκε στα δύσκολα...
Για καταγραφέας καλός ήταν... σαν διαχειριστής πολυκατοικίας... χρησιμότατος, δεν λέω...
Στη μαυρη τύφλα τηςεποχής που ζούσε μια χαρά...
Αλλά... ώπα! Ως εκεί...
Για διανοητές μιλάμε, όχι για τον Σημίτη, γαμώ τα μπλοκάκια μου....

 

Απάντηση: Τα Πάθη της ψυχής

Όχι, ο Καρτέσιος έλεγε "σκέφτομαι, άρα υπάρχω". Κι αν πάρουμε σαν βάση της σκέψης του αυτό και μόνον αυτό (πράγμα που βέβαια θα ήταν εν πολλοίς, αυθαίρετο) θα μπορούσαμε να καταλήξουμε όντως στο συμπέρασμα πως ήταν ο προπάτωρ των λογιστών, αυτών των ελάχιστα συμπαθών αλλά αναπόφευκτων καταγραφέων-διαχειριστών και τελικώς στυλοβατών της σύγχρονης κοινωνικής δομής (έτσι όπως αυτή, έχει καταλήξει).

Το "όσο ζω ελπίζω" όμως το έγραψε ο Κικέρων, κι αυτός ακόμη κι αν τό 'θελε, δεν θα μπορούσε να είναι απλά διαχειριστής. Καθόσον στη δική του εποχή, κάθε άνθρωπος από εκείνους τους λίγους που είχαν μεγάλη επιρροή, ήταν αυτόματα και διαμορφωτής...

 

Απάντηση: Τα Πάθη της ψυχής

Σωστά το λες, αλλά της νύχτας τα καμώατα τα λέπει η μέρα και γελά...
Ευτυχώς που πέτυχα την κεντρική ιδέα... με λάθος ρητό...
Πάλι καλά...

 

Απάντηση: Τα Πάθη της ψυχής

Από το κείμενο αυτό που αντιλήφθηκα είναι ότι η πεποίθηση αποσκοπεί στη λειτουργικότητα (για την ακρίβεια, στη "επίλυση" της δυσλειτουργίας) . Νομίζω,μου λείπει το θεμελιώδες ερώτημα - το οποίο αδυνατώ να σχηματοποιήσω και να διατυπώσω - για να μπορέσω να παρακολουθήσω ένα τέτοιο ορισμό περί παθών.

Στα επι μέρους, οι πρώτες ερωτήσεις που θα ήθελα να θέσω είναι
1. Ποιος είναι ο ορισμός των αναφερθέντων πνευμάτων κατά τον Καρτέσιο και
2. Ποια είναι η σύνδεση με τον Δάντη?

 

Re: Απάντηση: Τα Πάθη της ψυχής

Δεσμεύομαι ότι θα επανέλθω, αμέσως αφότου οι συνθήκες μού το επιτρέψουν, αγαπητή.

Η φράση "dum spiro, spero" ανήκει στον Κικέρωνα.
Πιθανώς τη μπερδεύεις με τη φράση "gocito ergo sum" ("σκέπτομαι, άρα υπάρχω") του Descartes.

 

Απάντηση: Re: Απάντηση: Τα Πάθη της ψυχής

Βιασύνες, βιασύνες...
απλά δες 2-3 μηνυματα παραπάνω...lol