Βιολογικές βάσεις της Επιθετικής συμπεριφοράς

Βιολογικές βάσεις της Επιθετικής συμπεριφοράς
Του Μαχαίρα Ιωάννη - Δρ. Ανθρωπολογίας

Στα θηλαστικά, η Επιθετική συμπεριφορά συνοδεύεται πάντα από σημαντικές αλλαγές στη φυσιολογική κατάσταση του οργανισμού. Η καρδιά κτυπάει γρήγορα, η αρτηριακή πίεση αυξάνεται, η διαδικασία πέψης αναστέλλεται, το στομάχι συστέλλεται, η αναπνοή γίνεται γρήγορη κ.λ.π.
Αυτές οι μετατροπές στη φυσιολογική κατάσταση, δεν είναι τίποτε άλλο, παρά η εξωτερίκευση μιας εσωτερικής συγκινησιακής κατάστασης, έντονης αμφιθυμίας μεταξύ φόβου - υποχώρησης και επιθετικότητας - συμπλοκής.
Γενικά είναι σχετικά εύκολο να διακρίνουμε την φάση επιθετικής συμπεριφοράς, ειδικά στο στάδιο συμπλοκής “σώμα με σώμα”, ανάμεσα σε άτομα του ίδιου είδους. Ωστόσο, ένας ορισμός της επιθετικής συμπεριφοράς, γενικά αποδεκτός, δεν υπάρχει.
Εδώ θα θεωρήσουμε την επιθετική συμπεριφορά, ως το σύνολο των ανταγωνιστικών αλληλεπιδράσεων, μεταξύ ομοειδών ατόμων σ’ έναν πληθυσμό ή ομάδα.
Το κίνητρο της επιθετικής συμπεριφοράς, είναι η πρόσβαση στις Διατροφικές-Αναπαραγωγικές Πηγές, και μάλιστα σε συνθήκες περιορισμού ή αδυναμίας πρόβλεψης των αποθεμάτων τους στο χώρο / χρόνο.
Η δυαδική σχέση αλληλεπίδρασης επιτιθέμενου - αμυνόμενου είναι ανάγκη να αναλυθεί στα συστατικά της: αφ' ενός, στην πραγματική ή συμβολική επίθεση (απειλές) και αφ' ετέρου, την υποταγή ή την απομάκρυνση. Η ανάλυση φυσικά, δεν επιχειρείται για λόγους ηθικής στάσης, αλλά προκειμένου να επεξεργαστούν στατιστικά, μεγέθη της επιθετικής συμπεριφοράς όπως: η συχνότητα των επιθετικών ενεργειών, η επιλογή των αντιπάλων, η ανάλυση της ακολουθίας των επιθετικών ενεργειών κ.λ.π.
Όπως είναι φανερό για να κατανοηθεί η επιθετική συμπεριφορά, στα Πρωτεύοντα -ή σε οποιοδήποτε άλλο ζώο-πρέπει να προηγηθεί μια διεξοδική μελέτη των εξής παραγόντων:

• Διαθεσιμότητα των Πηγών Διατροφής.
• Διατροφικές ανάγκες του είδους των ζώων που εξετάζουμε.
• Πυκνότητα στη περιοχή που αποικίζουν (αριθμός ζωων/Km2)

Τα αρσενικά ζώα είναι βιολογικά “ελεύθερα” από το κόστος της αναπαραγωγής (κόστος φροντίδων στους απόγονους). Ο μόνος περιορισμός σχετικά με την αναπαραγωγική τους επιτυχία (δηλ. να αυξήσουν την συχνότητα των δικών τους γονιδιακών αντιτύπων) είναι η ικανότητα τους να ζευγαρώσουν με ένοιστρες θηλυκές. Έτσι, έχουν «επιπλέον» κίνητρα για επιθετική συμπεριφορά. Οι Θηλυκές για τους αρσενικούς αποτελούν «Πόρο αναπαραγωγής» και ως εκ τούτου μόνιμη εστία ανταγωνισμού. Η επιθετικότητα μεταξύ αρσενικών για πρόσβαση στις ένοιστρες θηλυκές, αντιπροσωπεύει την μοναδική προσπάθεια επένδυσης για αύξηση της αναπαραγωγικής τους επιτυχίας.
Σε ότι έχει σχέση λοιπόν με την επιθετική συμπεριφορά των αρσενικών, υπάρχει άλλος ένας παράγοντας που έχει επίσης καθοριστική σημασία. Αυτός είναι ο παράγοντας της αναλογίας του φύλου (sex ratio) και εκφράζεται από τον λόγο των ώριμων θηλυκών που είναι παρόντα στην ομάδα προς τα αρσενικά ζώα.


Εξέλιξη της επιθετικής συμπεριφοράς

Κάτω από αυτή την οπτική, η επιθετική συμπεριφορά αναδεικνύεται ένας παράγοντας επιλογής, επειδή καθορίζει την επιβίωση και την αναπαραγωγική επιτυχία του κάθε ατόμου, ανάλογα με το αποτέλεσμα της ανταγωνιστικής τους αλληλεπίδρασης.
Ωστόσο, οι ακραίες επιθετικές ενέργειες, αυτές που καταλήγουν σε σοβαρά τραύματα ή και θανάτους, τουλάχιστον στο εσωτερικό της ομάδας, και σε φυσιολογικές συνθήκες (δηλ. όχι σε συνθήκες αιχμαλωσίας) είναι σπάνια φαινόμενα. Πολλές μελέτες στα φυσικά περιβάλλοντα των Πρωτευόντων έχουν φέρει στο φως, πλήθος από μηχανισμούς έλεγχου της επιθετικότητας. Οι ίδιες οι συμπλοκές «σώμα με σώμα», και ιδιαίτερα μεταξύ των αρσενικών, γενικά αποφεύγονται.
Η διαφορική πρόσβαση στις Πηγές, από τα άτομα που συμμετέχουν στην ομάδα, σχηματίζει «Βαθμίδα Ιεραρχίας» και γίνεται λειτουργική στο βαθμό που τα άτομα μπορούν να προβλέψουν την έκβαση μιας ενδεχόμενης συμπλοκής.
Ο Bernstein (1970) όρισε σαν «σχέσεις Κυριαρχίας» τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ συγκεκριμένων ατόμων, στις οποίες το αποτέλεσμα της επιθετικής συμπεριφοράς είναι προβλέψιμο με μεγάλες πιθανότητες. Οπωσδήποτε αυτή η πρόβλεψη είναι η συνάρτηση της καταγραφής των προηγούμενων συγκρούσεων των ατόμων. Από αυτή την παρατήρηση, μπορεί να κατασκευαστεί ένα πρότυπο Ιεραρχίας μέσα στη Κοινωνική ομάδα, κυρίως, θεωρητικής και αναλυτικής χρησιμότητας.
H Ιεραρχία καθορίζεται απλά ως εξής:

A κυριαρχεί στον B,
B κυριαρχεί στον Γ,
=> Α κυριαρχεί στον Γ.

Αυτό η σχηματική σχέση είναι «γραμμική Ιεραρχία» και ορίζεται σαν τέτοια όταν δεν υπάρχουν αναστροφές του τύπου:

A κυριαρχεί στον B,
B κυριαρχεί στον Γ,
αλλά Γ κυριαρχεί στον A.

Τονίζουμε πάλι ότι αυτή η απλουστευτική παρουσίαση του θεωρητικού μοντέλου του Bernstein, δεν έχει κανένα χαρακτήρα ηθικής τοποθέτησης. Υιοθετείται από τον ίδιο και από άλλους ερευνητές, για αναλυτικούς και θεωρητικούς σκοπούς. Για παράδειγμα, διερευνήσεις του τύπου:

A κυριαρχεί στον B,
B κυριαρχεί στον Γ, => A κυριαρχεί στον Γ,
αλλά B+Γ κυριαρχούν στον A.

Η πρωταρχική σκοπιμότητα των επιθετικών ενεργειών, είναι να προκαλέσουν την απομάκρυνση του αντίπαλου από την Πηγή κοινής διεκδίκησης. Ένα κομμάτι τροφής, μια θηλυκή σε οίστρο, μια θέση στη σκιά κ.λ.π. Ωστόσο, η επιλογή της επιθετικής ενέργειας, απέναντι σ' ένα συγκεκριμένο αντίπαλο είναι μια απόφαση σύνθετη.
Ένα άτομο α, διακινδυνεύει μια σύγκρουση «σώμα με σώμα» με τον αντίπαλο β, τότε και μόνο τότε, όταν:
Το πλεονέκτημα της σύγκρουσης ξεπερνά το κόστος της «μάχης», υπολογίζοντας και την πιθανότητα της ήττας (Dunbar, 1988)

Αυτό μπορεί να περιγραφεί εύκολα από την Μαθηματική σχέση:

Pαβ (Aξα - Kαβ) > (1- Pαβ) Kαβ => Pαβ Χ Aξa > Kαβ

Όπου:
Aξα , Aξβ = Aξία της Πηγής για τους δύο αντιπάλους (α και β) ξεχωριστά.

Pαβ = H πιθανότητα που δίνει στον εαυτό του ( ο α ) να νικήσει τον συγκεκριμένο αντίπαλο ( τον β )

Kαβ = Το Κόστος της «μάχης» με αντίπαλο τον β.

Από Στρατηγική σκοπιά (μείωση του κόστους, αύξηση του κέρδους) τα άτομα - επιτιθέμενα ή αμυνόμενα - είναι αναγκασμένα να επεξεργάζονται εναλλακτικές λύσεις, σχετικά και με τους τρεις παραπάνω παράγοντες της ανισότητας.
Δηλαδή: Τα άτομα στη υψηλή βαθμίδα της Ιεραρχίας, μειώνουν το κόστος της «μάχης», χρησιμοποιώντας αποκλειστικά «απειλές επίθεσης», ή δεν εμπλέκονται καθόλου σε ανταγωνισμούς όταν η άξια της Πηγής, σε μια δεδομένη στιγμή, έχει μηδενική άξια για τα ίδια. Από την άλλη, τα άτομα της χαμηλότερης βαθμίδας στην Ιεραρχία, προκειμένου να αυξήσουν την πιθανότητα θετικής έκβασης της «μάχης» σχηματίζουν συνασπισμούς με αλλά άτομα, ή φροντίζουν να δώσουν προτεραιότητα στον αντίπαλο, με κατάλληλα μηνύματα υποταγής και κατευνασμού, πριν γίνουν θύματα επίθεσης. Εξ' αλλού, άτομα που έχουν στερηθεί π.χ. νερό ή τροφή για μεγάλο διάστημα, είναι έτοιμα να ρισκάρουν οποιαδήποτε σύγκρουση με οποιοδήποτε κόστος.
Ένα από τα χαρακτηριστικά των Πρωτευόντων είναι η αξιοσημείωτη ευφυΐα και γενικά οι μεγάλες νοητικές τους ικανότητες. Αυτό το χαρακτηριστικό, σε συνδυασμό με τις αναγκαιότητες της ομαδικής ζωής, καθώς και τη μη προσαρμοστική άξια των ακραίων επιθετικών ενεργειών αποτελούν την αφετηρία εξελικτικών διαδικασιών σχετικά με την επιθετική συμπεριφορά.
Η εξέλιξη αφορά το ρεπερτόριο συμπεριφοράς του επιτιθέμενου και του αμυνόμενου. Δηλαδή, αφ' ενός το ρεπερτόριο μηνυμάτων απειλών και αφ' ετέρου το ρεπερτόριο μηνυμάτων υποταγής και κατευνασμού του αντίπαλου.
Έρευνες των τελευταίων ετών, ιδιαίτερα ότι αφορά την συμπεριφορά υποταγής και την δημιουργία συνασπισμών στο εσωτερικό της Κοινωνικής ομάδας των Πρωτευόντων, έφεραν στην επιφάνεια νέες προσεγγίσεις σχετικά με την επιθετική συμπεριφορά. Προσεγγίσεις που ξεπερνούν -ή και αναιρούν- τις παραδοσιακές θεωρίες περί “προτεραιότητας πρόσβασης στις Διατροφικές Πηγές” εκ μέρους εκείνων των ατόμων που διαθέτουν σωματική δύναμη ή κληρονομικά προνόμια.
Οι σύγχρονες μελέτες (De Waal,1989 - Thierry,1994) δίνουν νέο περιεχόμενο στην επιθετική συμπεριφορά και είναι συνδεδεμένες με την ικανότητα ενός ατόμου να επηρεάζει την συμπεριφορά ενός αλλού ατόμου, πέρα από την χρήση δύναμης ή την απειλή χρήσης δύναμης. Με αυτή τη προσέγγιση υπογραμμίζονται δυο βασικά στοιχεία της επιθετικής συμπεριφοράς που γεφυρώνουν -ή τουλάχιστον κάνουν πιο οικείες- τις διαφορές σχετικά με την επιθετικότητα των ζώων και των ανθρώπων:

α) Ο επικοινωνιακός ρόλος της επιθετικής συμπεριφοράς σαν φορέας Κοινωνικής επιτηδειότητας και ικανότητας πρόβλεψης της συμπεριφοράς του «άλλου».
β) Η εξελικτική σπουδαιότητα της επικοινωνίας διαμέσου «συμβολικής επίθεσης = απειλές» στις διαπροσωπικές σχέσεις.
Ιδιαίτερα για το τελευταίο, υπογραμμίζεται ο ρόλος της Γλώσσας, που εκτός των άλλων, θεωρείται σημαντικός παράγοντας ρύθμισης της ανθρώπινης επιθετικότητας και ένα νέο στοιχείο ισχυροποίησης της Κοινωνικής συνοχής.

Μια απόπειρα ανθρωπολογικής ερμηνείας του Πολέμου

Ο Πόλεμος είναι μια ειδική περίπτωση της επιθετικής συμπεριφοράς, αποκλειστικής ιδιαιτερότητας του ανθρώπου. Δεν έχει παρατηρηθεί σε κανένα ζωικό είδους στο πλανήτη, τέτοιας έκτασης Κοινωνικά οργανωμένες και μαζικά εκτελεσμένες ενέργειες εξόντωσης ατόμων που ανήκουν στο ίδιο Είδος.
Η ομαδική, προμελετημένη βία δεν είναι συνώνυμη της επιθετικότητας. Ο Πόλεμος αποτελεί υπερβολή και παρέκκλιση της Επιθετικής συμπεριφοράς. Αν η επιθετικότητα έχει βιολογικό υπόβαθρο, όπως δείξαμε μέχρι τώρα, η ομαδική, και Κοινωνικά προμελετημένη βία, απαιτεί αποκλειστικά Πολιτιστικό υπόβαθρο. Δηλαδή, ένα κοινό σύστημα Ιδεολογίας, κοινές Θρησκευτικές αντιλήψεις, που καθορίζουν με σαφήνεια τους «αδελφούς» από τους εχθρούς.
Εδώ, δεν θα ασχοληθούμε ούτε στο ελάχιστο με την ηθική δικαίωση, ούτε του Πολέμου με την έννοια της «Νόμιμης άμυνας», αλλά ούτε –πολύ περισσότερο- και του «Πολέμου που σταματάει τον πόλεμο».
Θα αποκρούσουμε την ιδέα: «ότι η μαζικά οργανωμένη εξόντωση του αντίπαλου είναι κληρονομικά έμφυτη στην ανθρώπινη φύση» (γι' αυτό και η προσπάθεια για την εξαφάνιση της είναι χίμαιρα και μύθος) όχι σαν θλιβερά απαισιόδοξη άποψη, αλλά σαν μια αστήρικτη, αντιεπιστημονική άποψη, ένα παραπάνω Ιδεολόγημα της ανθρώπινης Νοημοσύνης μπροστά στο διαφορετικό και το πολύμορφο, το άγνωστο και το ανεξήγητο.
Δεν υπάρχει καμία βιολογική βάση για να υποστηρίξουμε ότι στα ανώτερα ζώα, συμπεριλαμβανόμενου του ανθρώπου, η ομαδική βία είναι η συνέπεια ενός γενετικού χαρακτηριστικού, που κληρονομείται από γενιά σε γενιά. Μα ακόμα και αν ο Πόλεμος είναι κληρονομικό χαρακτηριστικό του Homo sapiens sapiens, ποσά τέτοια «ελαττωματικά» γονίδια δεν έχουν «αδρανοποιηθεί» κάτω από ανθρώπινη Πολιτιστική επέμβαση; Για παράδειγμα αναφέρουμε τον Κοινωνικό έλεγχο σχετικά με γάμους ζευγαριών που φέρουν σε ομοζυγωτία γονίδια της Μεσογειακής αναιμίας και την Πανάρχαια απαγόρευση της αιμομιξίας.
Οι συγκρούσεις των γειτονικών, ξεχωριστών Κοινωνικών ομάδων σε όλα τα είδη Πρωτευόντων ρυθμίζεται, εκτός των άλλων, από την πιθανότητα συνάντησης τους στο χώρο και τον χρόνο. (δηλ. την Πυκνότητα των ζώων και την εποχή) Επιπλέον, οι βίαιες συγκρούσεις δεν είναι ένα τετελεσμένο γεγονός, που ακολουθεί πάντα μετά από μια συνάντηση και οπωσδήποτε, δεν υπάρχει καμία ένδειξη προμελετημένης επίθεσης από μια ομάδα, εναντίον κάποιας άλλης.
Θα θεωρήσουμε πιο κοντά στην αλήθεια την ιδέα ότι: «ο Πόλεμος είναι ένα προϊόν της Πολιτιστικής εξέλιξης του ανθρώπου», και οπωσδήποτε τα μέσα αναίρεσης του, θα είναι εξ' ίσου Πολιτιστικά. Αυτή η άποψη, είναι και η αφετηρία της απόπειρας σχετικά με την ανθρωπολογική ερμηνεία του πόλεμου.
Ο Πόλεμος μπορεί να θεωρηθεί σαν μια καταστρεπτική (θανατηφόρα) μορφή ανταγωνισμού μεταξύ αυτόνομων (ξεχωριστών) Κοινωνικών και Πολιτισμικών ομάδων για πρόσβαση σε Πλουτοπαραγωγικές Πηγές, σε συνθήκες (πραγματικής ή εικονικής) σπανιότητας ή /και υπερσυγκέντρωσής τους (σε περιορισμένες περιοχές ή συγκεντρωμένες σε «λίγα χέρια»).
Το έμφυτο της Κοινωνικής ομαδοποίησης (βλ. Κεφ. «Βιολογικές Προϋποθέσεις των Κοινωνικών ομαδοποιήσεων στα Πρωτεύοντα») και ο αλτρουισμός συγγενικών προσώπων, συνθέτουν από βιολογική άποψη, τις δυνάμεις συνοχής στο εσωτερικό κάθε ανθρώπινης Κοινωνικής ομάδας. Αυτές οι δυνάμεις είναι ικανές, όχι μόνο να δημιουργήσουν νέες θαυμαστές δυνατότητες επιβίωσης αλλά και να αναιρέσουν καταστροφές, φυσικές αντιξοότητες και «εχθρικές επιθέσεις».
Ωστόσο, οι ίδιες δυνάμεις που δημιουργούν τις προϋποθέσεις ταύτισης των ατόμων με τη Κοινωνική ομάδα, μπορούν να δημιουργήσουν, φανατισμό και εμμονή στην ιδιαιτερότητα, αποστροφή και μίσος απέναντι σε κάθε τι διαφορετικό, με μια λέξη απέναντι στον «άλλο». Ο Τοπικισμός και η «Ξενοφοβία» (Holloway 1974) είναι το αποτέλεσμα της αποτυχίας των Κοινωνικών ομαδοποιήσεων (Οικογένειες, Κοινότητες, Φυλές, Έθνη κ.λ.π.) να προσαρμόσουν τις ιδιαίτερες Παραδόσεις στις νέες συνθήκες ενός κόσμου που συνεχώς μεταβάλλεται και διευρύνεται.
Για παράδειγμα, κατά την περίοδο της ενηλικίωσης κάθε ατόμου, προηγείται ένα αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα εξάρτησης και προσκόλλησης στα ώριμα μέλη της Κοινότητας, τουλάχιστον μέχρι την εφηβεία. Αυτό είναι κοινό χαρακτηριστικό όλων των ανθρώπινων Κοινωνιών.
Σ’ αυτή την περίοδο -που αρχίζει από την γέννηση και συνεχίζεται σ’ όλη την διάρκεια μέχρι την ενηλικίωση- τα ανώριμα μέλη της Κοινότητας «εν-τυπώνουν» (Imprinting) το σύνολο των Θρησκευτικο-Ιδεολογικών αντιλήψεων της Κοινότητας στην οποία μεγάλωσαν (Bateson 1971). Οι «εν-τυπώσεις» δημιουργούνται αποκλειστικά στα πλαίσια της Κοινότητας, είναι μονόπλευρες γιατί δεν προϋποθέτουν προηγούμενη εμπειρία και κριτική στάση των ατόμων, και το κυριότερο, δεν μπορούν να συμπεριλάβουν τη πολυπλοκότητα όλων των ανθρώπων και όλων των Πολιτισμών. Έτσι, κάθε άτομο ταυτοποιείται, αρχικά, μέσα από ένα περιορισμένο πλαίσιο δυνατοτήτων: Το κατά βάση τυχαίο γεγονός, ότι γεννήθηκε και μεγάλωσε μέσα σε μια συγκεκριμένη Κοινωνική ομάδα. Η πολυπλοκότητα των δεσμών αλληλεξάρτησης στις διαπροσωπικές σχέσεις των ατόμων, και ο αμοιβαίος αλτρουισμός στο εσωτερικό της Κοινότητας, δημιουργεί άτομα που είναι ικανά να αγαπήσουν τους «ομοίους τους» και να μισήσουν τους «ξένους», μέχρι την πλήρη αυτοθυσία και το θάνατο.
Ωστόσο, η μοναδικότητα του ανθρώπινου είδους μπορεί να συνοψιστεί σε μια μόνο λέξη: Πολιτισμός. Αυτή η λέξη χρησιμοποιείται όχι με την έννοια της ανωτερότητας σε σχέση με τα άλλα είδη στη γη, αλλά με το επιστημονικό της περιεχόμενο. Η μεταβίβαση προτύπων συμπεριφοράς (Πολιτισμός) είναι ανάλογη με την γενετική μεταβίβαση (Κληρονομικότητα). Και οι δυο είναι ουσιαστικά συντηρητικές διαδικασίες (δηλ. ακολουθείται γενικά το Πρότυπο) ωστόσο, επιτρέπουν την εξέλιξη (Πολιτιστικοί Νεωτερισμοί και ευνοϊκές μεταλλάξεις/γενετικός ανασυνδυασμός). Αυτό που διαφοροποιεί τον Πολιτισμό από την Κληρονομικότητα είναι ο ρυθμός της εξέλιξης, που στη περίπτωση του Πολιτισμού, η ταχύτητα αλλαγών είναι πολλές τάξεις μεγέθους μεγαλύτερη από την ταχύτητα της γενετικής εξέλιξης.
Είναι πιθανό η ανεκτικότητα απέναντι σε διαφορετικούς Πολιτισμούς και ο σεβασμός της ανθρώπινης ζωής χωρίς όρους, να αποκτήσουν καθολική αξία μετα-ηθικής των σύγχρονων ανθρώπων; Το ερώτημα συμβαδίζει με τη δυνατότητα που έχει το είδος μας να αναιρέσει τη συμπεριφορά αυτοκαταστροφής του.


Βιβλιογραφία
1) Bernstein (1970): Primate Status Hierachies. Στο: Primates Behavior Vol. 1. Academic Press, New York and London.
2) Robert Hinde (1970): Biological bases of Human Social Behaviour. Mc Graw – Hil. Inc. Oxford-London.
3) Bateson P.P.G. (1971): “Imprinting”. Στο Βιβλίο: Ontogeny of vertebrate behavior. London Academic Press.
4) Holloway E. (1974): Primates Aggression, Territoriality, and Xenophobia. Academic Press, New York.
5) Dunbar R.I.M (1988): Primate social systems: Studies in behavioral Adaptation. Croom Helm, London.
6) Frans B. M. De Waal (1989): Dominance style and primate social organization. Στο Βιβλίο The Behavioural Ecology of Humans and other Mammals. Blackwell Scientific Publications.
7) Thierry B. (1994): Patterns of agonistic Interactions in three species of macaques (M. mulatta, M. fascicularis, M. tonkeana). Aggressive Behavior Vol. 11
8) Frans B. M. De Waal (1996): Conflict as negotiation. Στο Βιβλίο: Great Ape Societies. Cambridge University Press


http://www.biology4u.gr/june/aggresive.htm

 

Εξαιρετικό κείμενο lara[E-p] και πολύ δυνατή βιβλιογραφία.

Θέλω να συμπληρώσω ότι η δεύτερη ιεραρχική συσχέτιση που περιέγραψες (a>b=True, b>c=True αλλά c>a=True) ονομάζεται "κυκλική ιεραρχία".

 

Θα ήθελα να συμπληρώσω και κάτι ακόμα που διάβασα σήμερα περί θυμού. Δεν τον εξετάζει αποκλειστικά με αφετηρία τη βιολογία, αν και αγγίζει ελαφρώς και αυτό το κριτήριο, πάραυτα αν θεωρηθεί το post εκτός νήματος, ας ενημερωθώ για να το μεταφέρω αλλού.

Θυμός - ένα ανεξερεύνητο συναίσθημα

Ο θυμός είναι ένα συναίσθημα που συνδυάζει γνωστικά, ψυχοφυσιολογικά, συμπεριφορικά και κοινωνικά συστατικά. Μια σωστή αναλογία θυμού, εκφρασμένη κάτω από τις σωστές συνθήκες, κάνει καλό στην ψυχική υγεία. Άλλωστε ο πρωταρχικός ρόλος του θυμού είναι να κινητοποιήσει τον άνθρωπο, ώστε να αντιμετωπίσει επιτυχώς δυσάρεστες καταστάσεις - κυρίως να προστατευτεί από μεταφορικούς και πραγματικούς άρπαγες.
Συνηθίζουμε να εξετάζουμε το θυμό σε συνάρτηση με την επιθετική συμπεριφορά ή την επιθετικότητα και συχνά οι έννοιες συγχέονται. Επιθετική συμπεριφορά ή επίθεση, συνήθως, ονομάζουμε αυτό που μπορούμε να δούμε - να παρατηρήσουμε, ενώ επιθετικότητα ονομάζουμε την εσωτερική ετοιμότητα για επίθεση. Μόνο το 10% των εκδηλώσεων θυμού συνοδεύεται από επιθετικότητα που εκφράζεται. Στους περισσότερους ανθρώπους ή/και στις περισσότερες καταστάσεις ο θυμός δεν εξωτερικεύεται.
Τι είναι ο θυμός
Είναι μια υποκειμενική συναισθηματική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από την παρουσία φυσιολογικής διέγερσης και ανταγωνιστικών γνωσιακών κατασκευών*. Αυτή η συναισθηματική κατάσταση ετικετοποιείται**, με αποτέλεσμα να αναγνωρίζεται κάθε φορά από τον οργανισμό ως θυμός και γενικεύεται. Κάθε φορά λοιπόν που εσωτερικά ή εξωτερικά ερεθίσματα προκαλούν όμοια σωματικά συμπτώματα, αυτά εκλαμβάνονται ως θυμός. Το άτομο αδυνατεί να αγνοήσει τα ερεθίσματα αυτά και συνηθίζει να αντιδρά κάθε φορά με διέγερση.
Τι προκαλεί το θυμό;
Ο θυμός είναι αποτέλεσμα μιας ματαίωσης, ενός επερχόμενου κίνδυνου ή της πίστης του ατόμου ότι συνέβη κάτι άδικο. Τα ερεθίσματα μπορεί να είναι διαπροσωπικά ή/και κοινωνικά. Μπορεί να αφορούν εξωτερικές καταστάσεις ή εσωτερικά ερεθίσματα (αναμνήσεις ή εικόνες του μυαλού από υποθετικές καταστάσεις). Με την καθοριστική συμμετοχή του εγκεφάλου, ειδικότερα του μεταιχμιακού συστήματος και του υποθαλάμου (αμυγδαλοειδής πυρήνας), τα παραπάνω ερεθίσματα οδηγούν στην αίσθηση του θυμού.
Η συνήθης αντίδραση των οδηγών σε ώρες αιχμής είναι ο θυμός, που επικεντρώνεται σε ότι μπορεί να προσωποποιηθεί άμεσα π.χ. στον προπορευόμενο οδηγό επειδή φρενάρει συχνά. Εξ’ αυτού προκαλείται στον οργανισμό νευροχημική διέγερση μέσω της οποίας ο θυμός μετατρέπεται σε άγχος. Το άγχος οδηγεί με τη σειρά του σε μια ψυχολογική «υπερχείλιση», ένα ξέσπασμα. Η συχνή επανάληψη αυτής της διαδικασίας οδηγεί στην υιοθέτηση των ξεσπασμάτων θυμού ως τρόπου άμεσης αγχόλυσης. Πρόκειται λοιπόν για ένα φαύλο κύκλο θυμού – ξεσπάσματος – ανακούφισης που εκπαιδεύει το άτομο στις αντιδράσεις θυμού. Αυτός ο «βρασμός ψυχής» που συνοδεύεται από απογοήτευση, εκδηλώνεται τελικά με τη μορφή στρες, επιθετικότητας, κατάθλιψης ή ακόμα και σωματικής ασθένειας.
Ο θυμός ακολουθεί συχνά και το φόβο, όταν αυτός έχει περάσει, αλλά η συνεχιζόμενη ενόχληση από τα συμπτώματα άγχους πυροδοτεί ανησυχία (π.χ. η μαμά προς την κόρη: «γιατί έμεινες τόσο αργά έξω, νόμιζα ότι είχες πάθει κάτι»). Η γενική σωματική κατάσταση (κόπωση, πείνα, κούραση κ.α) του ατόμου επηρεάζει την πυροδότηση του θυμού και την έντασή του. Οι ειδικοί βλέπουν το θυμό σαν μια αποτελεσματική αντίδραση εξισορρόπησης στο στρες, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τον θεωρούν καλό για την υγεία του ανθρώπου.
Μπορούμε να διαχωρίσουμε δυο τύπους θυμού, αυτόν που πηγάζει από τις καταστάσεις και συγκεκριμένα από τη ματαίωση ή την απογοήτευση της στιγμής και τον προδιαθεσιακό, δηλαδή αυτόν που σχετίζεται με τις ατομικές διαφορές.
Το αν ο θυμός αποτελεί τελικά προβληματική συμπεριφορά εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ένταση, τη συχνότητα και τη διάρκειά του, σε συνάρτηση με τη γενικότερη λειτουργικότητα του ατόμου. Ωστόσο οι καταστροφικές συνέπειες του θυμού στην ψυχική και σωματική υγεία του ατόμου έχουν πλέον τεκμηριωθεί και ερευνητικά. Το κόστος μπορεί να είναι άμεσα κοινωνικό και ψυχολογικό, μακροπρόθεσμα δε και σωματικό (σχετίζεται με υψηλά ποσοστά στεφανιαίας νόσου). Οι ακραίες εκδηλώσεις θυμού, χωρίς εξωτερικό ερέθισμα, μπορεί να οφείλονται σε παθολογικά ορμονικά ή γονιδιακά αίτια (π.χ. όγκος στο μεταιχμιακό σύστημα του εγκεφάλου, υψηλή τεστοστερόνη, ιός της λύσσας, προεμηνορρυσιακό σύνδρομο, υπογλυκαιμία).

* Γνωσιακές κατασκευές ή Γνωσίες ονομάζονται οι γνώσεις του εγκεφάλου για τον εξωτερικό κόσμο, που παίρνουν, ανάλογα με την περίσταση, ονόματα όπως: προσδοκίες, εξηγήσεις, κρίσεις, κ.α.
** Η ετικετοποίηση είναι διαδικασία ταξινόμησης ερεθισμάτων κάτω από μια ετικέτα, π.χ. θυμός που βοήθα τον οργανισμό στην κατανόηση του περιβάλλοντος (εσωτερικού και εξωτερικού).

Από: Θεοδώρου Βασίλειος, Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπευτής

Πηγή: http://www.iator.gr/theodorou vasileios/thimos.html